W ramach konsultacji publicznych z aktualizowanej SZRWRiR 2030 

7 września 2023 w Kujawsko-Pomorskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Minikowie

w Centrum Transferu Wiedzy i Innowacji odbyła się konferencja regionalna

Otwarcia konferencji dokonał Pan Mikołaj Bogdanowicz, Wojewoda kujawsko-pomorski. Następnie głos zabrał Pan Ryszard Kamiński dyrektor KPODR w Minikowie nt. wniosków ze zaktualizowanej diagnozy regionalnej obszarów wiejskich i sektora rolno-spożywczego w woj. kujawsko-pomorskim. Kolejno zabrała głos Pani Wanda Klepacka dyr. Departamentu Strategii i Rozwoju MRiRW nt. przyczyn aktualizacji strategii (skutki wojny, COViD-19, nowa perspektywa finansowa po 2027 r., kwestie bezpieczeństwa żywnościowego jeszcze ważniejsze niż dotychczas) i zmian wprowadzonych w dokumencie, w ramach aktualizacji.

W panelu z udziałem ekspertów udział wzięli: Pani Anna Gembicka sekretarz stanu w MRiRW, Pan Ryszard Zarudzki v-ce prezes ARiMR, Pan Ryszard Kamiński dyr. KPODR.

Zaproszone osoby: członkowie Zespołu woj. przygotowujący aktualizację diagnozy regionalnej, pracownicy/przedstawiciele ODR, ARiMR, KOWR i KRUS, Urzędu Wojewódzkiego, Izby Rolniczej i innych instytucji.

Tak jak wskazuje tytuł, 6 sierpnia w Zarzeczewie odbyła się XIII edycja Kujawsko-Pomorskiego Miodowego Lata, organizowana przez Oddział Zarzeczewo KPODR w Minikowie we współpracy z Regionalnym Związkiem Pszczelarzy Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej we Włocławku.  Znamienna „rocznica” odcisnęła piętno na tegorocznej organizacji naszych pszczelarskich targów. Obawialiśmy się bowiem pogodowych niespodzianek zafundowanych nam przez niż genueński, który nadciągnął nad Polskę w ten pierwszy sierpniowy weekend.

Jednak szczęście nam dopisało i udało się – zrealizowaliśmy wszystkie punkty programu, choć frekwencja odwiedzających była trochę niższa, niż w zeszłym roku, na co wpływ miały prognozy pogody i alerty wysyłane przez Rządowe Centrum Bezpieczeństwa. Niebezpiecznie było wokół nas, ale w samym Zarzeczewie uraczyła nas leciutka mżawka przed południem, później zaś mogliśmy cieszyć się przebłyskami słońca. Burza przyszła dopiero na koniec imprezy.

W tym roku zgłosiło się znacznie więcej wystawców, niż w latach poprzednich. Szczególnie liczne były stoiska pszczelarzy, co nas bardzo ucieszyło, gdyż zwiedzający mieli w czym wybierać. Można było oczywiście skosztować różnych gatunków miodów, a przede wszystkim porozmawiać z pszczelarzami, co na pewno ułatwiło zakupowe wybory. Z kolei pszczelarze mogli zaopatrzyć się w sprzęt pszczelarski. Swoje stanowiska na placu handlowym mieli potentaci z branży pszczelarskiej – firmy APIKOZ, ŁYSOŃ, PASIEKA TORUŃ prezentowały sprzęt, akcesoria i wyposażenie do pasiek, ADAMEK odzież pszczelarską, SUDAROL rozwiązania w zakresie żywienia i profilaktyki zdrowotnej pszczół. Obecne były również instytucje z otoczenia rolnictwa, rękodzielnicy, producenci zdrowej żywności oraz koła gospodyń wiejskich. Uroczystego otwarcia targów dokonał Ryszard Kamiński – dyrektor KPODR w Minikowie.

W trakcie Miodowego Lata odbywały się także, jak co roku, wydarzenia towarzyszące. Mam na myśli przede wszystkim konferencję plenerową pod hasłem „Gospodarka pasieczna – innowacyjna i w zgodzie z naturą” zorganizowaną w ramach Sieci Na Rzecz Innowacji W Rolnictwie I Na Obszarach Wiejskich (SIR). Pszczelarze i miłośnicy pszczelarstwa mieli okazję wysłuchać czterech interesujących wykładów. Ponadto realizowana była druga edycja projektu „Pszczoły dla zdrowia”, w ramach którego przeprowadzono dwa warsztaty dla grup zorganizowanych z wyrobu kosmetyków domowych na bazie produktów pszczelich oraz dwa warsztaty dla dzieci z wyrobu świec z węzy. Na tym nie kończyły się propozycje zajęć warsztatowych. Nasi najmłodsi goście mogli również liczyć na interesujące zajęcia o tematyce pszczelarskiej i ekologicznej na stoiskach zaprzyjaźnionych z Ośrodkiem fundacji – CAIETANUS oraz YAK. Jak o ekologii mowa, to nie sposób nie wspomnieć o stoisku Działu Ekologii KPODR, gdzie oprócz fachowych porad i interesujących materiałów można było wziąć udział w konkursie ekologicznym „Z ekologią na co dzień”. Rozwiązując krótki test była szansa na zdobycie nagrody w postaci sadzonek bylin, które pozytywnie wpłyną na bioróżnorodność i bazę pożytkową dla pszczół i innych zapylaczy w ogrodach.

Odwiedziło nas wielu znamienitych gości, przede wszystkim p. Anna Gembicka – sekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi, poseł na Sejm RP. Ponadto gościliśmy również parlamentarzystów, przedstawicieli instytucji rządowych z branży rolniczej, samorządowców, jak również wielu dygnitarzy z branży pszczelarskiej.

Swą obecnością zaszczycili nas również przedstawiciele mediów lokalnych i regionalnych. Radio PIK wspólnie z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Gazetą Pomorską realizował jeden  z punktów projektu EKO TREND. Przeprowadzono liczne relacje ze zwiedzającymi i wystawcami, rozmawiano o pszczelarstwie, ekologii i programie „Czyste powietrze”. Podczas naszych targów zrealizowano również felieton do ogólnopolskiego programu „Pytanie na śniadanie”.

Gwoździem programu Miodowego Lata każdego roku był pokaz odwirowywania miodu. Dlatego nie rezygnowaliśmy z niego również i w tym roku. Jak zwykle, w miejscu przeprowadzenia pokazu zgromadziła się rzesza zwiedzających. Po odwirowaniu odbyła się degustacja miodu. Chętnych nie brakowało! Pokaz przeprowadził Adrian Stankiewicz -specjalista pszczelarz z naszego Ośrodka, prowadzący również Pasiekę Hodowlaną w Oddziale Zarzeczewo. Ją również można było zwiedzać podczas targów.

Oprócz wszystkich wymienionych, nasi goście mogli korzystać z wielu innych atrakcji, takich jak plac zabaw dla dzieci, przejażdżki konne, występy artystyczne zespołów muzycznych. Tego roku w Zarzeczewie odbyły się również trzy konkursy tematycznie łączące się z targami Miodowe Lato. Dwa z nich to konkursy dla pszczelarzy i firm z branży pszczelarskiej. Były to konkurencje na „Najlepszą Ekspozycję Targową” oraz „Miód Sezonu”, a fundatorem nagród był Regionalny Związek Pszczelarzy Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Trzeci to konkurs dla kół gospodyń wiejskich na najlepszą potrawę przygotowaną z dodatkiem miodu pod hasłem „Miodowe Specjały” będący częścią projektu „Pszczoły dla zdrowia” sponsorowanego przez firmę ANWIL S.A. Poniżej podaję wyniki konkursów:

„Najlepsza ekspozycja targowa”:

Wyróżnienie – Pasieka Pszczele Wzgórze z Rezerwatu Kulin – Witold Kwapiński, Włocławek

III miejsce – Bartnik Żuromiński – Roman Stachyra, Żuromin, woj. mazowieckie

II miejsce – Gospodarstwo Pasieczne „Szylar” – Sebastian Szylar, Humlin, gm. Włocławek

I miejsce – Pasieka Michalski – Miłosz Michalski – Toruń (pasieka Ciechocinek)

„Miód Sezonu”:

III miejsce – Anna Stankiewicz, Turowo, gm. Lubraniec za miód nektarowo-spadziowy

II miejsce – Andrzej Kuś, Nakło nad Notecią za miód chabrowo-spadziowy

I miejsce – Marek Okuniewski, Osięciny, gm. Radziejów za miód wielokwiatowy ziołowy

„Miodowe Specjały”:

Wyróżnienia: KGW „Czerwone Korale” w Guźlinie, KGW „O’dolinka” z Odolionu, KGW Krępiny, KGW „Kujawianki” z Wagańca, KGW Bodzanowo, KGW Nieżywięć, KGW „Turzynki” z Turzynka, KGW „Kujawianki” z Janowa, KGW „Jarzębina” z Wieńca, KGW Ossówka

I miejsce – Stowarzyszenie KGW Chalinianki z Chalina, powiat lipnowski za polędwiczki wieprzowe w miodzie z pistacjami.

Miłym akcentem na koniec było przekazanie pięciu uli poliuretanowych dla Pasieki Hodowlanej działającej przy Oddziale Zarzeczewo. Pasieka prowadzi między innymi sprzedaż matek pszczelich rasy kraińskiej linii kujawskiej (jednodniowych, czerwiących i reprodukcyjnych). Na ręce dyrektora Oddziału Zarzeczewo KPODR, p. Stanisława Piątkowskiego przekazania dwóch uli dokonał Janusz Lambarski – Prezes Regionalnego Związku Pszczelarzy Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej we Włocławku, trzy ule zaś wręczył Łukasz Mroczek – przedstawiciel firmy APIKOZ z Szewnej (woj. świętokrzyskie). 

Serdecznie dziękujemy za obecność wszystkim naszym gościom, którzy 6 sierpnia odwiedzili malowniczo położony Oddział w Zarzeczewie, zarówno zaproszonym gościom, jak i wystawcom, a przede wszystkim zwiedzającym, bo to dla nich cały ten trud. Mam nadzieję, że nikt nie odjechał niezadowolony. Pokuszę się o stwierdzenie, które usłyszałam od jednego z pszczelarzy, że Miodowe Lato stało się najlepszą imprezą pszczelarską w regionie. Wobec tego zapraszamy już dziś na przyszłoroczną, tym razem XIV edycję tego słodkiego święta!

Anna Dykczyńska, KPODR  

6 sierpnia, podczas targów Kujawsko-Pomorskie Miodowe Lato, pszczelarze oraz miłośnicy pszczelarstwa mieli okazję do wzięcia udziału w konferencji plenerowej pod hasłem „Gospodarka pasieczna – innowacyjna i w zgodzie z naturą”.

Jak wspomniał pierwszy z wykładowców – Piotr Szyszko z Prywatnego Centrum Kształcenia Zawodowego w Warszawie – w dzisiejszych czasach pszczelarstwo znacząco różni się od tego, którego uczyliśmy się kilkadziesiąt lat temu. Zmiany, zarówno środowiskowe, jak i technologiczne, a także wiedza na temat rodzin pszczelich wymaga od pszczelarzy nowego, szerszego spojrzenia na prowadzenie nowoczesnej gospodarki pasiecznej.

Spojrzenie to powinno być dopasowane do czasów, w jakich obecnie żyjemy. Warunkują je znacząco następujące czynniki:

– Zmiany klimatyczne, obserwowane w ostatnich czasach: bardzo długie i ciepłe jesienie oraz bezmroźne zimy, które mają coraz większy wpływ na cały proces zimowli rodzin.

– Nasilenie rozprzestrzeniania się chorób, szkodników pszczół, a także nadmierna chemizacja rolnictwa, co wiąże się z osłabieniem ich odporności. Niezbędna jest więc wiedza służąca do utrzymywania tylko i wyłącznie silnych rodzin, odpowiednio leczonych i odpornych na choroby.

– Brak wiedzy i szkolenia na temat nowoczesnej gospodarki pasiecznej. Często możemy bowiem obserwować, jak młodzi, nowi adepci w nieodpowiedni sposób zaczynają swoją „przygodę z pszczołami”, licząc na łatwe i przyjemne zajęcie.

 W dobie współczesnych zmian środowiskowych pszczelarz powinien  pogłębiać swoja wiedzę teoretyczną i praktyczną, ale również być menagerem własnego gospodarstwa pasiecznego, lekarzem weterynarii, księgowym, pracownikiem konfekcjonowania produktów pszczelich itp. Piotr Szyszko w swoim wystąpieniu zwrócił uwagę na najistotniejsze elementy, na które pszczelarz powinien zwrócić uwagę przy prowadzeniu własnej pasieki, wskazując konkretne działania do przeprowadzenia na przestrzeni roku. Przedstawił kilka propozycji innowacyjnych rozwiązań technologicznych, przykłady urządzeń do zastosowania w pasiekach wskazując ich wady i zalety. Omówił również różne podejścia marketingowe, które można przyjąć do stosowania, co z pewnością pomoże pszczelarzom w osiągnięciu większych zysków z prowadzonej przez siebie, często bardziej hobbystycznie niż towarowo pasieki.

Mgr inż. Piotr Nowotnik z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu przedstawił wpływ pożytecznych mikroorganizmów probiotycznych na kondycję rodzin pszczelich. Wskazał, iż rynek pszczelarski nie odpowiada na oczekiwania pszczelarzy w kwestii skutecznej ochrony zdrowia rodzin pszczelich przed wystąpieniem takich chorób, jak na przykład zgnilec amerykański. Pszczelarze celem ochrony i lepszej asekuracji swoich rodzin pszczelich przed chorobami coraz częściej sięgają po różnego rodzaju suplementy i odżywki do pokarmu w formie mieszanek paszowo-uzupełniających. Aby skutecznie poprawiać zdrowotność rodzin pszczelich należy przede wszystkim wspierać rozwój fizjologicznego mikrobiomu, czyli zespołu drobnoustrojów bytujących na czerwiu i całej rodzinie pszczelej, który degradowany jest na skutek różnych czynników środowiskowych, a układ pokarmowy pszczół staje się obciążony i wyjałowiony. Mikroflora ta jest częścią ekosystemu mikrobiomu, który znajduje się w środowisku ula i zawiera 6.000 – 8.000 różnych szczepów drobnoustrojów. Aby zmniejszać presję patogenów na natywną (rodzimą) mikroflorę rodzin pszczoły miodnej warto skorzystać z odpowiednich narzędzi i technik sanityzacyjnych i bioasekuracyjnych. Jednym z nich jest biotyzacja – czyli zaszczepianie (inokulowanie) gniazd rodzin pszczelich poprzez rozprowadzanie preparatów probiotycznych wewnątrz uli w formie oprysku lub polewania uliczek międzyramkowych, bądź też podawanych do syropu cukrowego i ciast cukrowych. Mikrobiom rodzin w ten sposób wysyca się pożytecznymi mikroorganizmami, takimi jak grzyby czy bakterie, w celu zwiększenia odporności pszczół i tolerancji na stres biotyczny i abiotyczny.

W rodzinach pszczelich rozwój i wzrost siły jest ściśle uzależniony od towarzyszących im drobnoustrojów. Probiotyki zatem odnajdują zastosowanie w pasiece jako rozwiązanie profilaktyczne, opierające się na zmniejszeniu presji zgnilca amerykańskiego, ale też innych chorób  w rodzinach pszczelich, poprzez wspieranie rozwoju mikrobiomu larw i dorosłych osobników pszczoły miodnej. Mikrobiom ten konkuruje i blokuje nadmierne namnażanie się i wytwarzanie endospor patogennych bakterii. Właściwości te wzmacnia obecność metabolitów bakteryjnych, wydzielanych przez bakterie na skutek ich aktywności życiowej, jak i w procesie fermentacji.

Ciekawą formą aplikowania wyrobów probiotycznych jest zamgławianie elementów ulowych. Zabiegiem można obejmować teren pasieczyska, poidła, lądowiska od strony ścian wylotowych, ale także wnętrza ula (dennice, korpusy, nadstawki, półnadstawki, daszki, kraty, przegonki, otwory wylotowe, powałki) i plastrów. Jest to wspaniały sposób do zachowania prewencji przed zasiedleniem ula (rójka, odkład, pakiet). Takie zabiegi powinny stanowić stały, nieodłączny element dobrej praktyki pszczelarskiej i być doskonałym uzupełnieniem i formą zachowania bioasekuracji dla certyfikowanych pasiek ekologicznych. Znane jest znaczenie probiotyków w gospodarce pasiecznej. Poprawiają one kondycję i wigor osłabionych rodzin pszczelich, wspierają rozwój naturalnego, fizjologicznego mikrobiomu rodzin pszczelich, usprawniają procesy trawienne pszczół, zwiększają przyswajalność składników pokarmowych, w tym białka, indukują intensywne czerwienie u matek pszczelich, stymulują zdrowotność rodzin pszczelich czy nawet niwelują skutki zatruć pokarmowych. Są to preparaty, które swoim działaniem wspomagają żywienie i odżywianie pszczół a przez to poprawiają zdrowotność rodzin pszczelich. W świetle doniesień naukowych probiotyki wspierają trawienie pokarmu i zwiększają jego przyswajalność. Fenomen trawienny pszczół jest osiągany właśnie przez aktywność enzymatyczną towarzyszącej endosymbiotycznej mikroflory. Podwójna gospodarka enzymatyczna zapewnia dobre trawienie, wchłanianie substancji do hemolimfy owadów, co wpływa korzystnie na wytwarzanie energii, wzrost i czerwienie. Starsze pszczoły mogą charakteryzować się uboższą mikroflorą niż młodsze, dlatego ważne jest zadbanie o zrównoważoną dietę pszczół na poziomie całej kolonii.

Organizm pszczoły jest nierozerwalnie związany z występowaniem i aktywnością mikroflory towarzyszącej, a zwłaszcza pożytecznych mikroorganizmów. Brak biofilmu bakteryjnego uwrażliwia na działanie pestycydów i zwiększa przyczepność patogenów. Wiele obserwacji popartych publikacjami naukowymi z całego świata buduje most zaufania i nadziei, że uda się pszczelarzom wytworzyć barierę i zaporę mikrobiologiczną przed rozwojem niepożądanej mikroflory w pasiece.

Kolejny prelegent, mgr inż. Sebastian Górecki z Politechniki Łódzkiej zaprezentował temat pt. „Inteligentne ule – nowoczesność jako wsparcie w naturalnym procesie leczenia pszczół”. W swoim wystąpieniu skupił się na wprowadzeniu nowoczesnych technologii do pszczelarstwa, aby wspomóc naturalne procesy leczenia pszczół. Zaprezentował rozwiązania oparte na inteligentnych ulach, które mogą stanowić nowatorskie wsparcie dla pszczół w procesie naturalnego leczenia. Technologie jakie zostały zastosowane w projektowanym przez niego inteligentnym ulu mają na celu monitorowanie zdrowia pszczół oraz poziomu populacji i środowiska, w jakim żyją. Zastosowanie inteligentnych uli niesie ze sobą wiele korzyści. Wspomagają one wczesne wykrywanie problemów zdrowotnych w ulu, co pozwala na szybką reakcję pszczelarza i uniknięcie potencjalnych masowych strat. Dzięki monitorowaniu parametrów środowiskowych, takich jak temperatura i wilgotność, pszczelarze mogą lepiej dostosować swoje działania do warunków naturalnych, co wpływa na zdrowsze i bardziej efektywne kolonie pszczół. Włączenie nowoczesnych technologii, takich jak inteligentne ule, w gospodarkę pasieczną może przyczynić się do ochrony pszczół i zapewnienia zgodności z naturą. Dzięki takim innowacyjnym rozwiązaniom pszczelarze mają szansę na zrównoważone i efektywne prowadzenie swojej działalności, co ma kluczowe znaczenie dla zachowania zdrowia ekosystemów i rolnictwa opartego na zapylaniu przez te niezastąpione owady.

Ostatnia część konferencji poświęcona była tzw. pastwiskom pszczelim. Wykład na temat  drzew i krzewów szczególnie przydatnych do ich wzbogacenia zaprezentował inż. Wojciech Kotlicki z Centrum Kształcenia Ustawicznego w Wyszkowie.  Pastwiskiem pszczelim nazywamy ogół roślin pożytkowych rosnących dziko lub uprawianych w promieniu lotu pszczół z danego pasieczyska. Oszacowanie jego zasobności oraz możliwości jego wykorzystania jest jednym z zasadniczych, a zarazem najtrudniejszych zadań pszczelarza. Sprawne przeprowadzenie jego oceny wymaga przede wszystkim wiedzy z zakresu botaniki pszczelarskiej, ale również ekologii, biologii rodziny pszczelej oraz gospodarki pasiecznej. Podstawą do przeprowadzenia oceny zasobności pastwiska pszczelego jest oszacowanie składu gatunkowego poszczególnych roślin miododajnych oraz zajmowanej przez nie powierzchni w promieniu określonym długością produktywnej odległości lotu. Odległość ta to od 1 km w rejonach o bogatych pożytkach i wysokim napszczeleniu do 2 km w okolicach o słabych pożytkach. Na ogół  jednak przyjmuje się odległość 1,5 km od pasieki, a więc wyznaczającą obszar o powierzchni ok. 700 hektarów. Źródła pożytku znajdujące się w większej odległości od pasieki mają drugorzędne znaczenie. Duże znaczenie w ocenie pastwiska pszczelego ma również napszczelenie terenu, a więc obecność i wielkość innych pasiek w okolicy.

Szacując  zasobność pastwiska pszczelego  i porównując ją z zapotrzebowaniem na wziątek naszych rodzin pszczelich, należy mieć na uwadze, że w warunkach przyrodniczych Polski pszczoły są w stanie zebrać 50-60% dostępnego na danym terenie nektaru. Resztę pobierają inne owady, wypłukuje go deszcz, jest niedostępny z powodu złej pogody itp. Po przeanalizowaniu stanu pożytków w zdecydowanej większości okolic Polski można dojść do wniosku, że ich stan niemal nigdy nie jest w pełni optymalny, nawet jeżeli podstawą do decyzji o liczbie rodzin ustawionych w okolicznych pasiekach były prawidłowo wykonane  szacunki i obliczenia mające zapewnić  optymalne wykorzystanie pożytków głównych przez pszczoły. Jest tak dlatego, że w idealnej sytuacji rosnące w zasięgu lotu rośliny powinny zapewnić, poza obfitymi zbiorami miodu towarowego, również ciągły pożytek rozwojowy w pozostałych okresach, zwłaszcza wczesną wiosną w czasie intensywnego rozwoju rodzin pszczelich, oraz w drugiej połowie lata, w czasie wychowu pokolenia zimowego, ale także na przełomie lata i jesieni , tak by pszczoły w ostatnie ciepłe dni mogły nazbierać nieco świeżego pyłku. Co bardzo ważne, przez cały sezon źródła pożytku powinny być  zróżnicowane, tak by pszczoły miały możliwość pozyskiwać wartościowy pyłek z różnych gatunków roślin jednocześnie. Jak wiadomo, nieurozmaicona dieta pyłkowa jest jednym z czynników które najfatalniej wpływają na odporność i kondycję pszczół.

 Idealne warunki pożytkowe to takie, dzięki którym pszczelarz nie musiałby stymulować wiosennego rozwoju, podawać suplementów, podkarmiać na siłę latem, martwić się o rabunki i odpowiednią ilość pierzgi w gniazdach przed zimą. Mógłby wówczas osiągnąć bardzo dobre wyniki produkcyjne i jednocześnie zachować wysoki poziom dobrostanu. Jest to stan niezwykle trudny, a w wielu sytuacjach po prostu niemożliwym do osiągnięcia. Nie oznacza to jednak, że do ideału nie należy stale i z uporem dążyć. Wojciech Kotlicki wskazał wartościowe dla pszczół miodnych gatunki drzew i krzewów wzbogacających pastwisko pszczele. Rośliny zielne są najczęściej mniej trwałe i trudniejsze do wprowadzenia do krajobrazu). Z kolei przy dobrze przemyślanej i przeprowadzonej akcji nasadzeniowej drzew i krzewów miododajnych mogą one służyć pszczelarzom, pszczołom i innym organizmom przez dziesiątki, a może nawet przez setki lat.

Myślę, że wykłady zaprezentowane w Zarzeczewie z pewnością dopomogą pszczelarzom w prowadzeniu gospodarki pasiecznej z wykorzystaniem innowacji, a jednocześnie w taki sposób, aby była ona przyjazna środowisku i zgodna z naturą.

Anna Dykczyńska, KPODR

W artykule wykorzystano materiały udostępnione przez wykładowców.
Prezentacja2-P.Nowotnik – 06.08.2023
Prezentacja4-Kotlicki-Drzewa i krzewy 06.08.23
Prezentacja3-S.Górecki
Prezentacja1-Szyszko