LEADER wyzwala inicjatywę

Środki finansowe dały społecznościom lokalnym nowe możliwości wzięcia spraw w swoje ręce i współdecydowania o kierunku rozwoju swojej wsi, gminy, regionu. Dzięki takim programom, jak „Odnowa Wsi” i LEADER, w ciągu ostatnich dwóch lat odnowiono lub zbudowano wiele obiektów służących mieszkańcom: gminne ośrodki kultury, świetlice wiejskie, izby pamięci i tradycji, boiska sportowe, place zabaw dla dzieci.

Mieszkańcy wsi sami decydowali, co jest im potrzebne, jakie funkcje powinny spełniać ich miejscowości, jak powinny się rozwijać. Jeszcze większy udział mieszkańców zakłada program LEADER, który powstał w Unii Europejskiej na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku z takim założeniem, że problemy wsi najlepiej mogą rozwiązać sami mieszkańcy i ich organizacje. Program, na początku traktowany jako eksperyment, okazał się skuteczny: pomógł społecznościom lokalnym przełamać marazm na wsi, bierność społeczną, bezrobocie i ubóstwo.

W Polsce zaczynamy dopiero „eksperymentować” na wzór LEADER i wielu liderów lokalnych uwierzyło już w skuteczność tej nowej metody rozwijania obszarów wiejskich. Niniejszym artykułem chcemy rozpocząć cykl prezentujący inicjatywy „leaderowskie” w województwie kujawsko-pomorskim. Na początek jednak przybliżymy Państwu historię tego programu i jego podstawowe założenia, decydujące o jego specyfice. Jest to programu trudny, wymagający wobec społeczności wiejskich, ale jak pokazały liczne przykłady ze „starych” krajów członkowskich Unii – bardzo skuteczny, pobudzający mieszkańców wsi do działania, do aktywności na różnych obszarach.

Program LEADER w Europie

Jak wspomniano wyżej, LEADER jest programem unijnym, który powstał na początku lat dziewięćdziesiątych, aby przeciwdziałać narastającym problemom wsi europejskiej: zagrożeniom wywołanym rozwojem masowej ekstensywnej produkcji rolnej – zmniejszaniu liczby gospodarstw rolnych (zwłaszcza tych małych, rodzinnych), stopniowemu wyludnianiu się obszarów wiejskich, zanikaniu tradycji i wartości krzewionych od wieków przez społeczności wiejskie. Rosnąca przepaść między wsią a miastem zrodziła konieczność wsparcia rozwoju obszarów wiejskich ze środków Unii Europejskiej. W ten sposób powstała inicjatywa LEADER, której nazwa jest skrótem francuskiego tytułu programu:

W ciągu piętnastu lat LEADER przeszedł kolejne etapy:

LEADER I (1991-1994) – faza wypróbowania nowego podejścia do konkretnych obszarów, o charakterze zintegrowanym i angażującym społeczności lokalne. Na tym etapie w realizację programu włączyło się 217 obszarów wiejskich.

LEADER II (1994-1999) – program skupiał się na szerszym wykorzystaniu wypracowanego wcześniej podejścia i włączeniu działań innowacyjnych. W program zaangażowały się kolejne obszary (łącznie 1000).

LEADER+ (2000-2006) – na tym etapie program wspomagał wdrażanie nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich, podejmując współpracę międzynarodową poprzez utworzenie sieci współpracy PREPARE, co dało możliwość wymiany doświadczeń i realizacji wspólnych projektów zmierzających do rozwoju wsi. Programem tym objęto ponad 900 obszarów wiejskich.

O skuteczności programu rozwoju wsi decydują następujące zasady programu LEADER:

1. Oddolne podejście – pomysły wspólnego działania, wpływania na rozwój danego obszaru mają wychodzić od samych mieszkańców – lokalnych liderów.
2. Osoby zaangażowane w kreowanie wizji rozwoju obszaru działają na zasadach partnerskich, włączając w planowanie i realizację projektów przedstawicieli trzech sektorów: społecznego, publicznego i gospodarczego, którzy organizują się w Lokalne Grupy Działania.
3. Zintegrowane podejście, przejawiające się w łączeniu działań, zasobów i możliwości rozwojowych przedstawicieli różnych sektorów; działania dotąd rozproszone zaczynają się uzupełniać i wzajemnie stymulować.
4. Podejście terytorialne polegające na szukaniu obszarów spójnych pod względem geograficznym, gospodarczym, historycznym, kulturowym, przyrodniczym mikroregionów (a nie jednostek administracyjnych) i budowaniu dla nich lokalnych strategii działania uwzględniających ich specyfikę.
5. Innowacja – eksperymentowanie, poszukiwanie nowych skutecznych rozwiązań i metod zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju.
6. Lokalne finansowanie i zarządzanie oznaczające, że po środki finansowe na rozwój, na realizację lokalnych strategii dostają partnerstwa – grupy osób współpracujących na rzecz rozwoju swojej „małej ojczyzny”.
7. Tworzenie sieci i współpraca pomiędzy partnerstwami – wspólne projekty, wymiana doświadczeń na skalę regionalną i międzynarodową stymulują rozwój i innowację, a także zwiększają siłę oddziaływania podejścia typu LEADER.

Inicjatywa Wspólnotowa LEADER została utworzona i zastosowana jako swoisty eksperyment, jednak szybko znalazła wielu zwolenników i wyzwoliła ogromny potencjał w mieszkańcach wsi europejskiej. Obecnie jest szeroko stosowana w wielu regionach i przynosi widoczne rezultaty trwałego, zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich. W krajach „starej 15” Unii Europejskiej działają 892 Lokalne Grupy Działania w ramach 73 programów. W dziewięciu krajach są to programy krajowe, a w sześciu – programy przygotowane i obsługiwane przez władze regionalne.

LEADER w Polsce

Polska weszła do Unii Europejskiej w 2004 roku, w związku z tym program LEADER+ „wystartował” w formie pilotażu i spotkał się z ogromnym zainteresowaniem społeczności wiejskich. Pierwszy etap realizacji programu polegał na zbudowaniu partnerstw, czyli Lokalnych Grup Działania na terenach wiejskich.

W 2004 roku w Unii Europejskiej realizowany już był program LEADER+ (okres 2000-2006) i tylko dzięki zabiegom i staraniom wielu instytucji i organizacji zaangażowanych w rozwój obszarów wiejskich doszło do jego realizacji w Polsce w formie Pilotażowego Programu LEADER+. Instytucją odpowiedzialną za kształt tego działania jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, natomiast wdrażaniem zajmuje się Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA).

Pilotażowy Program LEADER+ (PPL+) został podzielony na dwa etapy, tzw. schematy.

Pierwszy z nich, realizowany na przełomie 2005 i 2006 roku, miał przygotować społeczności lokalne do współpracy i zbudowania ram organizacyjnych w formie Lokalnych Grup Działania (LGD). Mieszkańcy wsi, którzy chcą działać w nurcie LEADER, powinni najpierw poznać i zrozumieć jego zasady, a następnie nauczyć się działania partnerskiego, czyli wspólnego realizowania projektów, angażującego przedstawicieli trzech sektorów: społecznego, gospodarczego i publicznego. Jest to nowa forma działania, polegająca na kompleksowym spojrzeniu na dany obszar – nie tylko przez pryzmat swojej wsi czy gminy, swojej instytucji czy firmy, ale znacznie szerzej, uwzględniając potrzeby szerszej społeczności i znacznie większe możliwości rozwojowe. Dlatego w ramach PPL+ w pierwszym schemacie środki zostały przeznaczone na zbudowanie struktury LGD oraz Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Lokalna Grupa Działania mogła przyjąć formę fundacji, stowarzyszenia lub związku stowarzyszeń. O wsparcie finansowe procesu tworzenia LGD mogły ubiegać się samorządy gmin wiejskich i miejsko-wiejskich lub ich związki, osoby prawne: fundacje, stowarzyszenia i ich związki oraz organizacje pozarządowe. Pilotażowy Program LEADER+ był realizowany na terenie gmin wiejskich lub wiejsko-miejskich, na obszarze zamieszkałym przez 10 do 100 tysięcy mieszkańców (obszar co najmniej jednej gminy). Do I schematu przystąpiło 174 beneficjentów.

Realizacja tego etapu zakończyła się wiosną 2006 roku i w tym samym czasie Ministerstwo Rolnictwa ogłosiło nabór wniosków do II schematu. Chęć udziału zgłosiło około 200 LGD z całej Polski, w tym z województwa kujawsko-pomorskiego aż 15. Na rozstrzygnięcie konkursu grupy czekały do listopada, z tym większą niepewnością, że od dawna wiadomo było, iż środki na ten program są ograniczone i nie wystarczą dla wszystkich którzy złożyli poprawne projekty. Decyzją Ministra Rolnictwa z listopada 2006 roku 80 LGD uzyskało środki i będzie realizowało zadania zaplanowane w swoich strategiach. W tym miejscu należy podkreślić, że wśród zwycięzców aż 11 grup pochodzi z województwa kujawsko-pomorskiego. Najlepiej ocenione w województwie zostało Stowarzyszenie „Partnerstwo Dla Ziemi Kujawskiej”, w następnej kolejności oceniono grupy:

– Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzyńskich – Region Południe,
–  Związek Stowarzyszeń Lokalna Grupa Działania „Dolina Drwęcy”,
– Lokalna Grupa Działania „Zakole Dolnej Wisły”,
– Lokalna Grupa Działania „Podgrodzie Toruńskie”,
– Fundacja „Partnerstwo dla Krajny i Pałuk”,
– Lokalna Grupa Działania „Bory Tucholskie”,
– Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Gmin Dobrzyńskich – – Region Północ,
– Fundacja Lokalna Grupa Działania „Wieczno”,
– Fundacja Lokalna Grupa Działania „Ziemia Gotyku”,
– Lokalna Grupa Działania „Vistula – Terra Culmensis – Rozwój przez Tradycję”.

Pod wpływem sukcesów tylu grup w naszym województwie w dalszym ciągu rodzą się nowe inicjatywy i tworzą się nowe LGD, które będą starały się o środki finansowe w następnym okresie programowania w latach 2007-2013, kiedy LEADER będzie wchodził w skład Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Więcej na temat programu LEADER po 2007 roku napiszemy w odrębnym artykule.

Mariola Epa
KPODR Minikowo,
Oddział w Przysieku